Sunk Cost Fallacy ή πως να μάθεις να τα παρατάς (όταν πρέπει)

Μέσα σε απρόβλεπτες περιόδους κρίσης, όπως αυτή που ζούμε σήμερα και όλα όσα (δυστυχώς) έρχονται στην οικονομία μέσα στον επόμενο χρόνο, πολλοί ανάμεσά μας θα έρθουν αντιμέτωποι με την αποτυχία. Με αφορμή αυτό, θέλω να μιλήσω για ένα εργαλείο σκέψης που προσπαθώ να χρησιμοποιώ: Το να αναγνωρίζω το Sunk Cost Fallacy, την ψυχολογική πλάνη δηλαδή που μας οδηγεί στο να παίρνουμε ακόμη χειρότερες αποφάσεις μπροστά σε μια αποτυχία. "Πότε να τα παρατάς" λοιπόν;

Έχουμε μιλήσει ξανά για τον φόβο της αποτυχίας και για τους λόγους που ο φόβος είναι, προφανέστατα, χρήσιμος. Ειδικά για μια κουλτούρα σαν την Ελληνική, όπου οποιαδήποτε “αποτυχία”, όπως το να μην πάρεις πτυχίο, ή το να μην πάει καλά ο γάμος σου, αντιμετωπίζονται συχνά χειρότερα από το να σκότωνες κάποιον.

Κοιτάξτε, κανείς δεν θέλει να αποτύχει. Η αποτυχία είναι κάτι κακό και αυτό δεν το αρνείται κανείς.

Αυτό που πρέπει να καταλάβουμε δεν είναι πως πρέπει να βρούμε κάποιον τρόπο για να μην αποτυγχάνουμε - αλλά πως όποτε προσπαθήσουμε να φτιάξουμε το οτιδήποτε, όποτε προσπαθήσουμε για οτιδήποτε απαιτεί ενέργεια και έχει σκοπό να φέρει αλλαγές σε ανθρώπους, διαδικασίες και περιβάλλοντα, με βάση τις πιθανότητες, αργά ή γρήγορα, κάπου θα αποτύχουμε.

Με άλλα λόγια, η αποτυχία είναι αναπόσπαστο κομμάτι της δημιουργικής διαδικασίας, απλά και μόνο γιατί οι μεταβλητές γύρω μας είναι αμέτρητες και προφανώς δεν γνωρίζουμε το μέλλον.

Πως πέφτουμε στην παγίδα;

Τώρα, δεν θέλω να μπω σε έξτρα ανάλυση των (όχι πάντα) προφανών ότι η αποτυχία δεν είναι μηδέν και ένα, δηλαδή είτε απόλυτη επιτυχία είτε απόλυτη αποτυχία. Υπάρχουν άπειρα ενδιάμεσα και πρέπει να μάθουμε να είμαστε άνετοι με αυτά και να τα δεχόμαστε ως κομμάτι ενός μεγάλου ταξιδιού (αφού ούτως ή άλλως, τελικός σκοπός δεν υπάρχει).

Όπως, όμως, μπορεί κάποιος υπέρβαρος να ξεκινήσει δίαιτα και να τα πάει τόσο καλά που κάποια στιγμή θα αρχίσει να έχει πρόβλημα επειδή έχει αδυνατίσει υπερβολικά, έτσι και η ανοχή μας στην αποτυχία μπορεί να παρατραβήξει.

Το έχω δει να συμβαίνει πολλές φορές: Ο φοιτητής που παραμένει “φοιτητής στα λόγια” προσπαθώντας (ανεπιτυχώς) να βγάλει μια σχολή για την οποία δεν έχει κανένα ενδιαφέρον. Ο εργαζόμενος που επιμένει να μένει σε έναν εργοδότη που δεν τον καλύπτει, με την ελπίδα ότι τα πράγματα θα αλλάξουν. Ο νέος επιχειρηματίας που συνεχίζει να καίει λεφτά για χρόνια, ελπίζοντας πως πάντα τον επόμενο μήνα θα έρθει η αναμενόμενη επιτυχία. Ερωτικές σχέσεις που οδηγούνται σε γάμο ακόμη κι αν όλα τα προηγούμενα χρόνια τα πάντα έδειχναν ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν ταίριαζαν καθόλου.

Όλος ο κόπος, ο χρόνος και το χρήμα που βάζουμε σε όλα, μέχρι αυτά να αποτύχουν, οι οικονομολόγοι το λένε Sunk Cost, δηλαδή "κόστος που βυθίστηκε", η καλύτερα “κόστος που το έχει ήδη πάρει το ποτάμι”.

Δηλαδή, κόστος που, αν δεν πάνε καλά τα πράγματα, πρέπει να του πεις bye-bye.

Το πρόβλημα με την ψυχολογία μας

Το Sunk Cost δεν πάει απαραίτητα χαμένο. Πες για παράδειγμα ότι θέλεις να αγοράσεις ένα μεταχειρισμένο αμάξι και πληρώνεις έναν καλό μηχανικό για να το ελέγξει πρώτα.

Αυτό είναι sunk cost γιατί είτε αγοράσεις το αμάξι είτε όχι, τα λεφτά του μηχανικού δεν θα τα πάρεις πίσω. Είναι ο άυλος χρόνος που εκείνος σπατάλησε για εσένα και ο χρόνος πίσω δεν γυρνάει.

Φυσικά, αν τελικά αγοράσεις το αμάξι, η υπηρεσία του εκ των πραγμάτων είχε κάποια αξία.

Έστω, όμως, ότι το αμάξι φαίνονταν να είναι μια εξαιρετική προσφορά. Ο πωλητής στο έδινε στο 50% της κανονικής του τιμής εξηγώντας σου πως απλά ήθελε γρήγορα λεφτά. Εσύ, όμως, για να είσαι σίγουρος, τρως ένα σωρό λεφτά για να ταξιδέψεις μέχρι τη μάντρα του, στην άλλη μεριά της Ελλάδος και μετά πας το αυτοκίνητο σε κάνα δυό εξαιρετικούς μηχανικούς για να τσεκάρουν τα πάντα, και φυσικά τους πληρώνεις αδρά.

Εάν οι μηχανικοί σου πουν ότι, τελικά, το αμάξι ήταν σαράβαλο, εσύ θα νιώσεις σαν να έχεις χάσει όσα λεφτά σπατάλησες στη διαδικασία. Ακόμη χειρότερα, είναι πολύ πιθανό να ψάξεις τρόπους με τους οποίους θα μπορούσες ίσως να αγοράσεις και να “διορθώσεις” το σαράβαλο αμάξι, ακόμη κι αν αυτό θα είχε ακόμη μεγαλύτερα κόστη, απλά και μόνο επειδή θεωρείς ότι το sunk cost (τα χρήματα και ο κόπος) που έχεις ήδη ρίξει σε αυτό του δίνουν ουσιαστικά μεγαλύτερη αξία.

Λες και, το αμάξι, κουβαλάει πια τα λεφτά που (αδίκως) έριξες σε αυτό.

Γιατί παίρνουμε λάθος αποφάσεις;

Αυτό το πράγμα, λέγεται Sunk Cost Fallacy, δηλαδή “Πλάνη Βυθισμένου Κόστος”. Είναι μια κυριολεκτική πλάνη του μυαλού, ένα ψυχολογικό φαινόμενο που εμφανίζεται τακτικά στη ζωή μας και μας οδηγεί σε λάθος αποφάσεις.

Με βάση τις οικονομικές επιστήμες, η καλύτερη απόφαση θα πρέπει να λαμβάνεται μόνο με τα καλύτερα τωρινά διαθέσιμα δεδομένα. Ότι έγινε στο παρελθόν, όσα κόστη κι αν υπήρξαν, εάν τα πράγματα έχουν αλλάξει, θα πρέπει να θεωρούμε πως «τα έχει πάρει το ποτάμι».

Ακούγεται δύσκολο, αλλά είναι η μαθηματικά αποδοτικότερη στρατηγική.

Πως να το πω: Μπορεί να έχεις ήδη χάσει λεφτά για να τσεκάρεις το αμάξι, αλλά στο παρελθόν έκανες το καλύτερο που μπορούσες, με βάση τα τότε διαθέσιμα δεδομένα. Με τα νέα δεδομένα, όμως, πρέπει να αγνοήσεις το sunk cost και να πάρεις απλά την καλύτερη απόφαση σε απομόνωση, ότι δηλαδή αυτό το αμάξι δεν πρέπει να το αγοράσεις.

Αντίστοιχα, μπορεί να πέρασες στην Ιατρική και να έχεις ήδη φάει τρία χρόνια σε αυτή, αλλά εάν τελικά κατάλαβες πως ΔΕΝ σου ταιριάζει καθόλου, τότε είναι προτιμότερο να τα παρατήσεις τώρα, παρά να σπαταλήσεις ακόμη τρία, πέντε, δέκα χρόνια από τη ζωή σου, απλά και μόνο γιατί έχεις ήδη φάει χρόνια σε αυτή (sunk cost fallacy).

Ή, αγόρασες ένα ολόκληρο πακέτο από μπάρες πρωτεΐνης που τελικά είχαν χάλια γεύση; Από το να τις φας με το ζόρι απλά επειδή “τις πλήρωσες” (sunk cost fallacy) καλύτερα να τις χαρίσεις κάπου αλλού και να αγοράσεις αυτές που σου αρέσουν.

Ή πήγες σε ένα εστιατόριο και τα πιάτα του ήταν χάλια; Μην φας με το ζόρι επειδή το πλήρωσες. Δέξου, απλά, ότι έκανες λάθος και σήκω φύγε. Δεν γίνεται και λεφτά να χάνεις και να υποβάλλεις τον εαυτό σου σε έξτρα τιμωρία. Η ζωή είναι μικρή για να τιμωρείς τον εαυτό σου.

Καλύτερα να παρατήσεις τον γκόμενο που δεν σου ταιριάζει καθόλου, από το να τον παντρευτείς απλά επειδή έχεις ήδη σπαταλήσει τρια χρόνια μαζί του (sunk cost fallacy) και να συνεχίσεις να τιμωρείς τον εαυτό σου για άλλα τριάντα.

Η όταν η επιχείρηση που προσπαθείς τόσα χρόνια να στήσεις έχεις δει ότι σε βγάζει κάθε μήνα στο μείον, ίσως είναι καλύτερα να την κλείσεις νωρίς (fail-fast ) παρά να περιμένεις άλλα τόσα χρόνια και να έχεις στο τέλος και τα διπλάσια χρέη.

Άρα...

Αυτό που λέω, είναι ότι η αποτυχία είναι κομμάτι της ζωής και όσο πιο συναισθηματικά την αντιμετωπίζουμε, τόσο περισσότερες θα είναι και οι σπασμωδικές αντιδράσεις μας και θα μας οδηγήσουν σε ακόμη περισσότερες λάθος αποφάσεις.

Ούτε μια σχολή πρέπει να την παρατάς με την πρώτη σκέψη (εγώ έκανα το αντίθετο), ούτε μια σχέση (κι εκεί έχω κάνει το αντίθετο και μου βγήκε σε καλό), ούτε μια επιχείρηση να την κλείνεις με την πρώτη δυσκολία.

Μια, δύο, τρεις, όμως, και σε όλα φτάνει κάποια στιγμή που όλοι μας καταλαβαίνουμε ότι πρέπει να σταματήσουμε.

Εκείνη την ώρα, όταν τα βάλουμε όλα κάτω, είναι σημαντικό να θυμηθούμε τα παιχνίδια σαν το “Sunk Cost Fallacy” που μας παίζει το μυαλό μας, ώστε να κρίνουμε αν παίρνουμε πραγματικά την καλύτερη δυνατή απόφαση, ή αν απλά φερόμαστε συναισθηματικά.